Szpital Świętego Krzyża – Dom Ubogich w Lipnicy Murowanej

Nie ma już tej budowli i związanych z nią zdarzeń. Historia dotyczy jednej z niezbędnych w życiu miasta instytucji, jaką był u jej zarania miejski szpital. Szpital – hospicjum (z łac. hospital), instytucja ta znaczyła wówczas całkiem co innego niż współcześnie, bowiem ówczesne szpitale były w zasadzie przytułkami dla ludzi bezdomnych, ubogich. Tak też je później oficjalnie nazywano – dom ubogich.
Generalnie opiekę nad biedakami i chorymi sprawowały zakony, w tym dziele usłużny był  zakon franciszkanów, a zwłaszcza wywodzący się z tego zgromadzenia bernardyni. Dość wspomnieć o charytatywnej działalności świętego ziomka, bernardyna o. Szymona z Lipnicy, o którym pamięć w tym zakresie szeroko jest znana w jego rodzinnym mieście Lipnicy, a także w Krakowie, gdzie tę posługę czynił. Szpital w Lipnicy powstał wraz z kościołem jako instytucja parafialna, mająca poprzez powołaną przez króla fundację, spełniać wobec ubogich i chorych funkcje opiekuńcze i służebne zarazem.

Szpital św. Krzyża

Nie znana jest dokładna data założenia lipnickiego szpitala i wybudowanego wraz z nim kościoła św. Krzyża zwanego też w dokumentach kaplicą, lecz z pośrednich informacji wynika, iż istniał on już przed rokiem 1491, zapisano bowiem wówczas: „ … za kaplicą Św. Krzyża”, (o zagrodzie tam leżącej).
Kościół i szpital pod wezwaniem Świętego Krzyża powstał na Przedmieściu Górnym za Bramą Bocheńską,  i jak to podaje wspomniany już zapis: „za ogrodem plebańskim”.
Z roku 1492 istnieje już oficjalna informacja, iż na Przedmieściu Górnym znajduje się szpital z murowanym kościołem Św. Krzyża. Król Kazimierz Jagiellończyk zdołał jeszcze przed swą śmiercią (1492 r.) uposażyć fundację w 3 łany (rola i las), będące odtąd podstawowym zabezpieczeniem materialnym pensjonariuszy szpitala.
Forma prawna usytuowania hospicjum nie była chyba jednoznaczna wyartykułowana skoro w przeciągu jego istnienia dochodziło często to zatargów w tym względzie. Spór toczył się między probostwem, a radą miejską Lipnicy. Z przekazów pisemnych (wizytacje) wynika iż zwierzchność nad szpitalem stanowić mieli pospołu proboszcz i rajcy, lecz nie zawsze im to sprawnie wychodziło.

Szpital w relacjach wizytatorów

Dalsze informacje o funkcjonowaniu szpitala w Lipnicy Murowanej pojawiają się przy okazji wizytacji duszpasterskich sprawowanych przez biskupów krakowskich czy innych dostojników kościelnych. I tak, po wizytacji w 1570 r. dowiadujemy się, iż szpital utrzymywał się z własnej roli, tzw. „Szpitalne” które przynosiło 5 grzywien dochodów z tytułu jego dzierżawy oraz z datków jałmużnych i od darczyńczów. Dochód szpitala stanowiły też opłaty z innych gruntów, które w postaci legatów wchodziły w skład fundacji.
Takiej darowizny dokonał np. mieszczanin Paweł Glocz, tę ofiarę zakwestionowała jednakże wdowa po staroście lipnickim Janie Ocieskim przyłączając pole do swojego folwarku, tłumaczyła to brakiem stosownej donacji ze strony króla.
Wizytacja duszpasterska z roku 1596 przyniosła kolejne informacje o przytułku ubogich, otóż szpital czerpał korzyści z dzierżawy własnych ról w wysokości 5 marek, a dalsze 2 marki z innych gruntów. Fundacją szpitalną zarządzało wówczas dwóch prowizorów (prowizor – osoba przysposobiona do opieki) wyznaczanych przez ratusz, byli to:  Wawrzyniec Wiertny oraz Hieronim Garncarz. Wizytator przykazał im dbałość o budynek szpitala i jego finanse.
O ile dom ubogich miał się stosunkowo dobrze, to kościół Św. Krzyża popadał z wolna w ruinę. Odbudowano go jednak po zniszczeniach z wojen szwedzkich („potop”), został nawet w 1692 podniesiony do godności prepozytury (probostwa) szpitalnej. Ale był to szczyt jego świetności, gdyż już w roku 1730 wizytator wspomina o murach kościelnych grożących zawaleniem, a w 1748 r. mamy informację o opuszczeniu kościoła i zaprzestaniu w nim posług religijnych. Po ponad 250 latach kościół p.w. Św. Krzyża przestał istnieć.
Dalsze pisemne przekazy poświadczają stałe dochody szpitala uzyskiwane z dzierżawy „Szpitalnego”, na rzecz szpitala płacili też czynsz zagrodnicy, którzy w ilości 7 rodzin pobudowali się na gruntach szpitalnych, 2 floreny płacili też garncarze pobierający glinę z tejże własności. Przedmiotem zysku były także krowy i woły, o czym wspomina wizytator w roku 1748 oraz kapitał pieniężny.
Ilość pensjonariuszy wykazywanych w rejestrach wizytatorskich wynosiła przeważnie 7 – 8 osób, lecz w 1747 było ich tylko 4-ch, a w 1891 r. aż 16-tu.
Od XIX w. zarządzanie fundacją szpitalną sprawowali kolejni proboszczowie lipniccy, chociaż okresowo (1891 – 1901) zarząd przeszedł w ręce gminy wskutek wzajemnych oskarżeń, o czym było już powyżej.
Majątek szpitala (protokołu z 1901 r.) zawierał 50 morgów i 858 sążni (sążnie austriackie), w tym 9 morgów lasu i 1 morgę nieużytków, reszta to role i parcele budowlane (domy i stodoły). Grunty te podzielone na różnej wielkości części, były wydzierżawiane mieszczanom lipnickim, a czynsz uzyskiwany z tego tytułu szedł na bieżące wydatki szpitala.
Trzeba zaznaczyć, że i sami podopieczni zapracowywali na swój byt, poprzez uprawianie własnego ogrodu czy też posługując w kościele. Największy stan posiadania zanotowała fundacja szpitala w roku 1931, było to: ponad 29 ha gruntów, w tym las, pastwiska, łąki, ogrody i nieużytki, a także kapitał w postaci obligacji pieniężnych. Dom ubogich pełnił swą działalność także podczas wojny, zarządzał nim ówczesny proboszcz przy współpracy wójta i posługi miejscowych sióstr zakonnych ze Zgromadzenia SS Urszulanek SJK.

Statut domu ubogich

Ten rys funkcjonowania na terenie parafii lipnickiej szpitala nazywanego już w ostatnim okresie domem ubogich, warto wzbogacić o zachowane dokumenty z ostatnich lat jego działalności, dające możliwość zaprezentowania zakresu świadczeń w nim sprawowanych i form zarządzania. W śród dokumentów Domu Opieki zachowało się również sprawozdanie z działalności Fundacji za rok 1948. Zarząd Fundacji składał się wówczas z 3 osób: ks. Jan Sarna – przewodniczący, Franciszek Piotrowski – sołtys, Michał Wojciechowski – delegat gromadzki. Fundacja dysponowała gruntami liczącymi 50 morgów i 858 s. kw.
„ … Zarząd Fundacji czując odpowiedzialność za żywotność Fundacji, starał się w minionym roku wyciągnąć możliwe zyski z majątku Fundacji, by spełnić cel Fundacji! Ponieważ jest brak inwentarza żywego, martwego i budynków gospodarczych, zarząd wydzierżawia ziemię biednym mieszkańcom gromady Lipnica Murowana w częściach od ½ morgi do 1 ½ morgi, którzy własnej nie posiadają, lub w małych ilościach; obecny rok gospodarczy 1948 naznaczył się klęską gdyż był nieurodzajny do 60 lub 70% w zbożu; wobec czego bardzo ciężko jest ściągnąć z dzierżawców umówione sumy dzierżawne, gdyż muszą zboże i ziemniaki nabywać do życia. Z wpływów w 1948 r. wpłacono podatki państwowe, Fundusz Oszczędności, na Ośrodek Zdrowia, utrzymano Dom Opieki dla dorosłych, przeżywiono całkowitą opieką 2 staruszki: Rozalję Polek, lat 73 i Marję Sikorę lat 82.”
W owym roku sprawozdawczym osiągnięto przychody w kwocie 188 630 zł, były to wpływy z tytułu dzierżawy gruntu i sprzedaży drewna z własnego lasu. Wydatki na utrzymanie Domu Opieki wyniosły zaś 177 258 zł. Saldo zamknęło się zatem kwotą 11 372 zł.
Formy organizacyjne fundacji w tym kształcie dobiegały z wolna swego kresu. Aktami kończącymi tę działalność były: decyzja Starosty Powiatowego i ustawa z dnia 14.04.1953 r. o zniesieniu tychże fundacji.
Szpital lipnicki w swej udokumentowanej działalności przetrwał zatem 462 lata, w jednym, nie zmienionym przez tyle lat miejscu, spełniając skutecznie swe statutowe zadania na rzecz lipnickiej społeczności. Po zlikwidowanych budynkach nie pozostał już żaden ślad (teren Gimnazjum), funkcjonuje jeszcze, ale tylko pod nazwą „Szpitalne”, obszar gruntów z pierwotnego nadania królewskiego.

 

Opracował:  Czesław Anioł

Wykorzystano materiały:

1 ks.ks. J.Banach, B.Banach – Parafia w Lipnicy Murowanej, Lipnica Murowana 2005,
2 E. Polek – „Lipnicki szpital – przytułek”, Kronika Bocheńska
3 Słownik historyczno – geograficzny wojew. Krakowskiego w średniowieczu. Red. F. Sikora, Kraków 2000
4 Dokumenty Domu Ubogich (w posiadaniu Muzeum w Bochni)

By Lipnica Murowana

Lipnica Murowana to ziemia świętych, zabytków i palm

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *