Historia znana i nieznana (2) – Pierwsze 300 lat Lipnicy Murowanej

Za Piastów
Miasto Lipnica od początków swego powstania było królewszczyzną i stanowiło uposażenie królewskiej córki Elżbiety Łokietkówny, późniejszej królowej Węgier.
Wraz z otrzymaniem praw miejskich i korzystnym zarazem położeniu przy jednym z najważniejszych politycznie i handlowo trakcie drogowym w obrębie Królestwa Polskiego, a szczególnie Małopolski, szybko rosło znaczenie Lipnicy. W dzieło rozwoju miasta wpisał się znacząco kolejny król, Kazimierz Wielki. W 1356 r., w zreformowanym przez niego Sądzie Najwyższym Prawa Niemieckiego zasiadał wójt z Lipnicy, był on jednym z siedmiu najznaczniejszych podówczas wójtów miast Małopolski powołanych na ławników tego sądu na zamku krakowskim. Podobny zapis o udziale lipnickiego wójta i rajców jako ławników w sądzie krakowskim pochodzi z roku 1396. Kolejnym wydarzeniem w dziejach Lipnicy było ufundowanie przez króla murowanego kościoła w roku 1363. Pod koniec XIV w., prawdopodobnie od roku 1379, jeszcze za regencji królowej Elżbiety matki, rozpoczęto stawianie murów miejskich, które miały zastąpić dotychczasowe ziemne obwałowania. W 1379 r. Elżbieta królowa Węgier i Polski, zmieniła system prawny nadany miastu w roku 1326. W wydanym przez nią dyplomie stwierdza Elżbieta, iż widząc biedny stan miasta Lijpnijcza nadaje mu prawo magdeburskie, uchylając wszelkie prawa polskie i zwyczaje powszechne, a wraz z nim nadaje przywilej do dnia targowego w soboty.

Królewskie nadania
W 1418 r. dokumenty wspominają o istnieniu w Lipnicy ratusza (kolejna wzmianka z roku 1503), pręgierza, kuny i dybów, istotnych atrybutów miejskiego statusu. W 1425 r. miasto posiada księgę miejską i sąd prawa niemieckiego.
Równolegle z rozbudową miasta rosło jego znaczenie gospodarcze, decydowały o tym przede wszystkim przywileje, jakimi zostawało obdarzane przez władców, a zwłaszcza przywilejami do targów i jarmarków. Owe nadania były najważniejszymi instrumentami w rękach wójta i miejskiej rady, zapewniającymi stosowną pozycję w handlu i byt gospodarczy miasta.  Prawo magdeburskie dawało Lipnicy możliwość pozyskiwania stałych dochodów płynących z opłat sądowych, czynszów pieniężnych od mieszczan, danin w naturze i robocizny od kmieci. W 1459 r. król Kazimierz Jagiellończyk uczynił nadanie – prawo urządzania w Lipnicy dwóch jarmarków: na wiosnę w święto Zwiastowania  oraz z nastaniem pory jesiennej czyli w dzień św. Mateusza. Były to wielkie imprezy handlowe o dużym zasięgu wymiany towarowej, trwające jednorazowo po kilka dni.
Pierwszy król elekcyjny, Henryk III Walezy obejmując w roku 1574 tron Polski, podtrzymał wcześniejsze nadania dla miasta Lipnicy, w tym na targ w soboty. Od 1639 r. miasto mogło już organizować targi dwa razy w tygodniu (nadanie króla Władysława IV), dniem
dodatkowym została środa. Znaczenie   handlowe  Lipnicy   stale  się powiększało, bowiem Lipnica przywilejem nadanym przez króla Jana Sobieskiego  w roku 1684 zyskała dwa dalsze jarmarki dla realizacji rosnących zapotrzebowań.

Status gospodarczy i społeczny Lipnicy Murowanej
Posiadane przez miasto prawo składu, zwolnienie od ceł lipnickich kupców na terenie całego Królestwa przez Kazimierza Jagiellończyka w 1475 r. („ ażeby od mieszczan tutejszych, ich rzeczy i towarów nie ważyli się żadnego cła pobierać”) i znaczna ilość dni targowych (targi, jarmarki) pozwalało też na rozwój rodzimego rzemiosła.
Bogacące się miasto oraz zwiększająca się liczba stałych mieszkańców  powodowało, iż nie mogło już ono pomieścić całej swojej infrastruktury w obrębie wzniesionych murów.  Toteż poza nimi, przy drogach wylotowych z miasta rozrastały się przedmieścia, w których budowano domy mieszkalne, zagrody kmiece, a przede wszystkim coraz liczniejsze  warsztaty rzemieślnicze i składy handlowe.  Za bramą Krakowską wiodącą w stronę Wiśnicza, a wzdłuż Potoku Górzańskiego powstawało  Przedmieście Górne. Po przeciwnej stronie miasta, za Uszwicą rozrastało się Przedmieście Dolne. Na początku XV wieku przekształciły się one w samodzielne wsie traktowane jednakże w Lipnicy aż  do  XVI  wieku jako miejskie przedmieścia. Władza starostów narzuciła im ostatecznie status wsi pańszczyźnianych, od miasta oderwali je jego dzierżawcy, synowie kanclerza Ocieskiego, ówczesnego starosty.
Wspominając o rozwoju gospodarczym Lipnicy, należy wspomnieć również o układzie przestrzennym miasta. Zyskując mury obronne (pod koniec XIV w.) zmieniło przez to swój kształt na bardziej owalny, a układ ulic i bloki zabudowy wkomponowały się w tę nową przestrzeń. Przelotowy ciąg drogowy od jednej do drugiej bramy wyłożony był z początku drewnianymi dylami, później był brukowany, tak samo jak i rynek. W 1457 r. w Lipnicy funkcjonowały już wodociągi i istniała miejska łaźnia.
W 1492 r. Kazimierz Jagiellończyk uczynił nadanie dla szpitala miejskiego – przytułku dla bezdomnych w postaci roli (tzw. „ Szpitalne”). W 1618 r. żyło w szpitalu ośmioro ubogich, dom dla ubogich funkcjonował jeszcze w Lipnicy po roku 1945.
Innym miernikiem rozwoju miasta była ilość jego mieszkańców.  W połowie XIV w Lipnicy mieszkało 1 170 osób, lustracja z roku 1581 podaje tylko 1 019 osób, dawało to Lipnicy 10-te miejsce pośród miast ówczesnej Małopolski. W 1581 roku mieszczanie lipniccy posiadali w swojej dyspozycji 43,5 łanów gruntów (87 półłanków) płacąc od każdego łanu rocznie po 1 złp, świadczy to, że rolnictwo było istotnym zajęciem ludności miasta.

Obowiązki, wydarzenia
Prawa królewskie nakazywały równocześnie miastu świadczenie różnych powinności na rzecz administracji państwowej. Był to między innymi nałożony już od czasów powstania miasta podatek od posiadanej ziemi, tzw. podatek łanowy. Mieszczaństwo obciążone było też innymi podatkami, np. podatkiem podymnym (od każdego domu). Rzemieślnicy uiszczali zaś podatki od wytwarzanych przez siebie wyrobów, które w zależności od branży różnie się nazywały.
Miasto zobowiązane było do posług obronnych, postanowieniem królewskim z 1456 r. na wypadek wojny Lipnica miała dostarczyć 2 pieszych z kuszami do służby przy bojowym wozie bocheńskim. W latach 1509 – 11 Lipnica wystawiła już swój własny wóz bojowy na wojnę. Zgorzenie miasta w 1520 r. było powodem, iż król Zygmunt Stary uwolnił miasto od opłaty szosu i wszelkich poborów na lat 12, wyjąwszy od nowego cła, od czopowego zaś na pół roku. Król zwalnia też Lipnicę od świadczeń wojennych oraz na dwa lata od dostarczania podwód. Sprawy wojskowe, a to zniszczenia spowodowane stacjonowaniem wojsk w Lipnicy w 1588 r., były powodem zwolnienia miasta od podatków na przeciąg kolejnych czterech lat. Ale już w 1594 r. kanclerz, hetman wielki koronny Jan Zamojski wyznaczył Lipnicę na punkt zborny piechoty wybranieckiej z królewszczyzn województwa krakowskiego.
Miasto obarczano też stałymi dostawami żywności na dwór królewski. Obowiązkiem było również utrzymywanie urzędników państwowych przejeżdżających przez miasto w podróżach służbowych i zabezpieczanie im podwód konnych na czas drogi między najbliższymi miastami. Miasto płaciło też na rzecz skarbu część zysków uzyskanych z pobieranego cła za towary, za ich składowanie jak i z opłat pobieranych za przeprawy mostowe. Choć lustracja królewszczyzn dokonana w 1564 roku na polecenie sejmu piotrkowskiego w osobach komisarzy, a to Marcina Faleckiego, Pawła Działyńskiego i Sebastiana Wielogłowskiego między innymi w Lipnicy Murowanej „którą pani kanclirzyna trzyma” stwierdziła, iż mieszczanie nie płacą już żadnych czynszów królowi. Brało się to stąd iż „wszelkie pożytki (zyski) z młynów, łaźni, jatek mięsnych, piekarni i z innych warsztatów bierze wójt, nie znając prawa, bo przywileja żadnego nie pokazał”. Wójt brał też czynsz od garncarzy (było ich wówczas 22), który sam ustanowił.
Tytułem funkcjonowania stacji królewskiej w Lipnicy mieszczanie mieli obowiązek dawać każdego roku na rzecz stacji 1 wołu, chleba kóp 12, piwa achteli 6. „Dają jednak mniej bo im p. Kmitha (uprzedni starosta – przyp. autora) wojewoda krakowski uprosił u Jego Królewskiej Mości gdy byli pogorzeli” (pożar z 1520 r.).
W 1591 r. i 1608 r. król Zygmunt III Waza obarcza miasto w zamian za prawo pobierania cła – opłaty drogowej, uciążliwym obowiązkiem naprawy zniszczonych odcinków traktu drogowego (szlaku węgierskiego).

c.d.n.

Tekst i zdjęcia: Czesław Anioł

By Lipnica Murowana

Lipnica Murowana to ziemia świętych, zabytków i palm

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *