Lipnica Murowana leży w widłach rzeki Uszwicy i jej dopływu Potoku Górzańskiego, w malowniczej kotlinie otoczonej od południa wzgórzami Beskidu Wyspowego, a z pozostałych stron Pogórzem Wiśnickim, który stanowi subregion pogórza Zachodniobeskidzkiego. Przez Lipnicę przepływają także inne liczne potoki, wpadające do Uszwicy, które poprzez swoją działalność tworzą urozmaiconą rzeźbę (Kondracki 1978 r.).
Leżąc na obszarze o dogodnych warunkach przyrodniczych była osadą od stuleci, gdyż zawsze osadnicy wykorzystywali naturalne warunki. O tym, że tereny żyznych dolin rzecznych Wisły, Raby, Uszwicy i Dunajca były gęsto zasiedlane dowodzą pośrednio liczne wyprawy na Małopolskę, jak np. w IX w. Świętopełka Wielkomorawskiego, w X w. Węgrów czy też później hord tatarskich. Głównym celem tych wypraw było zdobycie niewolników i łupów (Polek 1993 r.).
Pierwszą pisemną wzmianką o istnieniu osady Lipnik (pierwsza nazwa Lipnicy) są zapiski w aktach parafialnych z 1781 r. iż w 1144 r. została erygowana tu parafia przy lokalnym kościółku, który według tradycji miał powstać parę lat wcześniej, bo już w 1141 r. (Anioł 2004 r.).
Słabiej natomiast rysuje się obraz Lipnicy w XIII w., gdyż brak z tego okresu źródeł pisanych. Jedyne wzmianki o tym terenie z tego okresu to notka mówiąca, iż wzdłuż „Uschva” biegła drogą ze Strzeszyn do Bochni („…via ….ab Cresice in Bochnami”) o czym pisze A. Wojas (1965 r.) w Małopolskich Studiach Historycznych oraz powtórna nazwa rzeki Uschva w dokumencie Bolesława Wstydliwego z 1262 r. który nadał właścicielowi wsi Niegowić – duży obszar leśny (ok.100 km2) na południu od Bochni celem karczowania (Polek 1993 r.).
Lipnica była osadą dobrze zorganizowaną i bardzo ludną jak na tamte czasy. Jest to dowód na to, iż musiała odbudować się po zniszczeniach i w dalszym ciągu rozwijać się.
Gdy Lipnica już była ukształtowaną i zorganizowaną osadą, otrzymała ona prawo niemieckie. Niestety nie zachował się ów dokument. Niemniej jest to pewnik wynikający z kolejnego przywileju lokacyjnego, nadanego przez króla Władysława Łokietka dotychczasowemu sołtysowi Lipnicy Konradowi w 1326 r. (Polek 1993 r.).
Fot. Pomnik założyciela Lipnicy Murowanej – króla W. Łokietka (arch. GDK).
Istnieje domniemanie, że miasto lokowano już 7 lat wcześniej, a w 1326 r. wydano stosowny dokument potwierdzający fakt lokacji miasta. Miasto o powierzchni 100 łanów frankońskich (około 2500 ha) lokowano na klasycznym wzorze średniowiecznego miasta, tj. z rynkiem i parami ulic z niego wychodzącymi (Anioł 2004 r.).
Rozwijające się miasto otoczono wałem obronnym, a by zwiększyć bezpieczeństwo mieszkańców. Lipnica otrzymała prawo średzkie. Od tej pory na czele miasta stał wójt, który przy pomocy 3 ławników sprawował sądownictwo.
Z ławy przysięgłych wykształciła się w XV w. rada miejska, która liczyła kilku członków, na jej czele stał burmistrz. Porządek na co dzień utrzymywali pachołkowie, czyli straż miejska oraz nocni stróżowie, na czele których stał rotmistrz (rothmagister) (Polek 1993 r.).
Lipnica posiadała ratusz, czyli budynek, w którym urzędowała rada, wójt sprawował sądy a w piwnicach mieściło się więzienie. Żadne miasto bez lochów nie mogło poprawnie funkcjonować. Ratusz zlokalizowany był na środku rynku. Pierwszą wzmiankę o istnieniu ratusza w Lipnicy mamy dopiero z 1579 r. lecz niewątpliwie istniał on już wcześniej (Żelechowski 1954 r.).
Rynek był placem targowym. Na nim też odbywały się wszystkie uroczystości oraz często toczyły się sądy publiczne, łącznie z wykonywaniem wyroków. Ogromna rolę w życiu każdego miasta średniowiecznego, w tym i Lipnicy Murowanej, odgrywały targi i jarmarki. Targi i jarmarki były głównym motorem szybkiego rozwoju rzemiosła i handlu. Dochodziło na nich do wymiany produktów rzemieślniczych na płody rolne i surowce oraz zapoznawano się z nowościami przywożonymi przez zagranicznych kupców. Takie jarmarki to było wielkie wydarzenie w mieście i trwały po kilka albo kilkanaście dni. Ściągała na nie zawsze ludność z okolicznych wsi. Właśnie dlatego tak o nie zabiegano u rządzących aby było ich jak najwięcej, a każde miasto poświęcało im swoją centralną część. Lipnica posiadała przywilej organizowania jarmarków dwa razy do roku, a dalsze dwa jarmarki zyskała w przywileju nadanym przez Jana III Sobieskiego w 1684 r. (Finkiel 1906 r.).
Najstarszą zapisaną wzmianką w rachunkach świętopietrza była nazwa parafii Lipnik (1325 r.). Następnie w dokumentach królewskich z 1326 r. i 1379 r. występuje nazwa „Lypnycza”. W 1327 r. rachunki świętopietrza wymieniają ją jako „Villa Conradi”, by w 1342 r. określić ja znowu jako „civitatis Lipnik”. Po raz pierwszy nazwy „Lipnicza murata” użyto w zapisce sądowej z 1445 r. a następnie w 1577 r. Pierwszy przywilej królewski określający tą nazwą miasto, to dokument z 1588 r. króla Zygmunta III Wazy, który urzędowo ustalił nazwę „civitas Murata Lipnicensis” i tak już zostało (Polek 1993 r.).
Oczywiście pisownia Lipnicy Murowanej zmieniała się w ciągu wieków
w zależności od języka jakim pisano, wyobraźni piszącego itp. Od XVIII w. występuje już powszechnie polskie określenie: Lipnica Murowana lub samo słowo Lipnica. Kształt lipy i miecza w herbie Lipnicy Murowanej również ulegał modyfikacjom.
a) 
b) 
Fot. a, b Herby Lipnicy Murowanej
W obszar średniowiecznej Lipnicy Murowanej wchodziły wsie Lipnica Dolna, Lipnica Górna i Lipnica Murowana z tym, że Lipnica Górna traktowana była jako Przedmieście Górne, natomiast Lipnica Dolna jako Przedmieście Dolne.
Przedmieście Dolne i Górne zamieszkiwali kmiecie. I tak w 1564 r. na Przedmieściu Dolnym było ich 44 na 6 łanach i 11 prętach oraz 3 zagrodników. Płacili oni czynszu po 1 grzywnie z łanu oraz płody w naturze, owies czynszowy 6 korcy z łanu. Prócz tego wykonywali roboty na woli wójtowskiej. Przedmieście Górne zasiedlone było 53 kmieciami na 8 łanach i 2 ½ pręta. Opłaty ponosili w takiej samej wysokości z łanu jak na Przedmieściu Dolnym (Polek 1993 r.).
Podstawę rozwoju gospodarczego miast i wsi stanowiły drogi. Lipnica Murowana swój rozwój zawdzięcza przebiegowi przez jej terytorium szlaku handlowego z Krakowa na Węgry. Szlak ten był więc istotnym elementem historycznego bytu Lipnicy. Wieki XIV, XV, XVI i połowa XVII były dla Lipnicy okresem dobrobytu (Wyrozumska 1977 r.).
Lipnica Murowana położona była na starym, bardzo ruchliwym trakcie węgierskim. Traktat węgierski wiódł po stoku wzniesienia Lipczanka, z którego pobierano glinę na wyroby garncarskie, a następnie przez potok Górzański do bramy bocheńskiej. Przed bramą wjeżdżało się na most przerzucony nad fosą z wody, a następnie wąską szyją długości około 5 m, mającą po obu stronach mur kamienny – w bramę. Po minięciu bramy wjeżdżało się w ulicę prowadząca do Rynku, wyłożoną balami drewnianymi. Po jej minięciu należało skręcić w prawo w ulicę wiodącą prosto do bramy zwanej „Sandecką”. Długość trasy przez miasto wynosiła prawie 230 m.
Zaraz za bramą Sandecką przejeżdżało się obok budynku wartowni miejskiej i drogą opadającą w dół przez most na Uszwicy. W miejscu skrętu rzeki na południe droga biegła w lewo wpadając w głęboki wąwóz prowadzący w kierunku zalesionych wzgórz, by po ich minięciu znaleźć się w Czchowie lub Iwkowej. Gdy minęło się ten wąwóz, droga skręcała na wschód przez Potok Piekarski. Zaraz za nim pięła się stromo pod Duchową Górę. Z odcinkiem traktu przez Duchowa Górę związane są liczne legendy o grasujących tam zbójnikach, którzy czyhali na kupców, by ich obrabować. Zgromadzone łupy przechowywali w pobliskiej „Skarbowej Paryji” (Polek 1993 r.).
Na życie średniowiecznego miasta wpływ miały cztery czynniki:
– Położenie geograficzne
– Prawa jakimi się rządziło
– Handel i rzemiosło
– Wypadki i klęski losowe
Położenie przy trakcie węgierskim dawało duże szanse rozwoju. Lipnica miała pełne możliwości, dzięki posiadanym prawom i przywilejom, toteż w tych czasach zajmowała 19 miejsce wśród 70 miast Małopolski. (Polek 1993 r.).
Aby miasto się rozwijało potrzebna była sprawna organizacja kierująca tym życiem. Władza administracyjna funkcję tę spełniała tylko częściowo. Taką rolę posiadały cechy rzemieślnicze, czyli organizacje jednej lub kilku pokrewnych specjalności rzemieślniczych w danym mieście. Cechy miały bogato zapisaną kartę w dziejach miasta.
Oczywiście Lipnicę, jak inne miasta, niszczyły od czasu do czasu klęski pożarów lub masowych epidemii, lecz nie na tyle by zahamować jej rozwój.
Z pierwszą wzmianką o dużym pożarze Lipnicy spotykamy się w 1520 r. Najwięcej i najgroźniejszych zanotowano w XIX w.
Gdy wojska gen. d’Altona zajęły w maju 1772 r. Lipnicę Murowaną wraz z całą Małopolską, a Maria Teresa ogłosiła patent o przyjęciu władzy, który jednocześnie włączył „Galicję i Lodomerię” w skład cesarstwa – dla ludności stało się jasne, że to nie jest chwilowa okupacja jaką często przeżywali w czasie ostatnich walk z wojskami rosyjskimi, lecz – niewola. Stopniowo zawieszano w czynnościach polskie instytucje i wprowadzano wzory austriackie. Majątki królewskie, a w starostwie lipnickim tylko takie występowały, zostały oficjalnie przejęte w 1787 r. przez cesarza, a dożywotnio pozostawiono je dotychczasowym dzierżawcom. Wraz z nowym podziałem kraju starostwo włączono do Ekonomii Niepołomickiej (Polek 1993 r.).
Fot. Plan Lipnicy Murowanej z 1847 r.
Wypadki w 1846 r. tj. powodzie i nieurodzaje, spowodowały wiele epidemii które zdziesiątkowały ludność. W 1847 r. w czasie zarazy zmarło w Lipnicy Murowanej 240 osób, Lipnicy Dolnej 320, Lipnicy Górnej 260, Borównej 110 i ponad 400 w Rajbrocie.
Początek XX w., aż do czasu wybuchu wojny, nie wniósł nic szczególnego do historii Lipnicy poza wizytą arcyksięcia Karola Franciszka Józefa – przyszłego następcy tronu austriackiego (Polek 1993 r.).
Fot. Arcyksiążę Karol Franciszek na rynku lipnickim w 1913 r. (arch. GDK).
W czasie pierwszej wojny światowej Ziemia Lipnicka stała się areną walk, których nasilenie wystąpiło w okresie 8.11. – 15.12.1914 r. Cała okolica została zniszczona i wyeksploatowana z żywności i koni dla obu armii. Stąd 1915 r. był kolejnym rokiem wielkiego głodu i nędzy. Śmierć zbierała obfite żniwo (Polek 1993 r.).
Odzyskanie niepodległości dodatnio wpłynęło na rozwój wszelkich form życia społecznego i politycznego. Status miasta został utrzymany, choć praktycznie władze powiatowe traktowały Lipnice Murowaną jako gminę, ze względu na charakter ludności. Nadal funkcjonował magistrat na czele z burmistrzem, którym był wtedy Jan Piotrowski oraz działały agendy miejskie.
1 lipca 1934 r. miasto utraciło prawa miejskie. Ostatnim burmistrzem był Tomasz Piszczkiewicz, a pierwszym wójtem został Stanisław Piotrowski. Powstał „Związek Lipniczan”, który stawiał sobie za cel popularyzację Lipnicy Murowanej, jej zabytków i okolic. Lipnica zaczęła być coraz bardziej popularna. II wojna światowa przerwała tą działalność. Nastąpiły dni grozy, które trwały aż do 19 stycznia 1945 r. (Polek 1993 r.).
Wiadomość o wybuchu wojny oraz dywersja polityczna, jaką prowadzili Niemcy wśród społeczeństwa, spowodowały ogromny strach i panikę w Lipnicy Murowanej. Strach przed niewolą pędził większość mieszkańców setki kilometrów na wschód. Niektórzy dotarli w okolice Równego i Tarnopola. Powrócili do domów po upływie kilku długich tygodni lub miesięcy.
Ostatni nalot i ostrzał nastąpił w dniu 19 stycznia. Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie mosty i wycofali się w kierunku Nowego Wiśnicza i Muchówki. Około godz. 16 partyzanci radzieccy od strony południowo- wschodniej weszli do Lipnicy Murowanej i na rynku oddali trzy salwy na cześć zwycięstwa. Za nimi dopiero wkroczyły regularne oddziały wojskowe. Lipnica Dolna, Lipnica Murowana i południowa część Rajbrotu, po Uszwicę zostały wyzwolone.
