Starostwo niegrodowe
Z końcem wieku XV-tego Lipnica Murowana wraz z kilkoma sąsiednimi wsiami, a to: Królówką, Cichawką, Leszczyną, Rajbrotem, Lipnicą Dolną , Lipnicą Górną i Borówną jako królewszczyzna, stała się siedzibą starostwa niegrodowego. Odtąd dobrami tymi zarządzali starostowie dzierżawiący królewszczyznę z nadań kolejnych władców.
Pierwszymi starostami byli przedstawiciele możnego ówcześnie rodu Kmitów, Piotr Kmita, a po nim Stanisław, właściciele sąsiednich dóbr wiśnickich i okazałego obronnego zamku strzegącego od lat szlaku na Węgry. Kmita zostając starostą wykupił równocześnie w roku 1491 za 900 grzywien z rąk lipnickiego wójta Łukasza Waldorfa (syna) dziedziczne dotąd wójtostwo przejmując wszelkie zyski jakie ono niosło. Potwierdził tę sprzedaż w roku 1496 król Jan Olbracht. Od początku swego istnienia starostwo było zastawiane przez władców za pożyczki pobierane od możnych. Pod koniec XIV w. taką zastawę posiadał Wierzbięta Branicki. Z jego rąk miasto zostało odkupione w 1404 r. przez Piotra Kmitę za 60 grzywien.
W roku 1417 król Władysław Jagiełło zadłużył się u Kmitów na Lipnicy do wysokości 100 grzywien. Kolejny król, Władysław III Warneńczyk król polski i węgierski dokumentem wydanym w Budzie w roku 1441 tworzy zapis w wysokości już 200 grzywien na mieście Lipnicy Dobiesławowi Kmicie z Wiśnicza. W 1484 r. skarb królewski był winien Kmitom aż 720 grzywien. Wraz z wykupem wójtostwa w roku 1491 Kmitowie praktycznie przejęli kontrolę nad miastem czyniąc to formalnie królewskie miasto posiadłością Kmitów. W 1507 r. król, tym razem Zygmunt Stary ponownie potwierdził prawa Stanisława Kmity do dziedziczności wójtostwa lipnickiego. Wartość dóbr i dochodów z wójtostwa oceniano wówczas bardzo wysoko, była to kwota 5 800 florenów. Po Kmitach starostą lipnickim został Jan Ocieski kanclerz koronny, któremu król oddał w dzierżawę miasto wraz z przedmieściami (Lipnica Dolna i Lipnica Górna), po nim żona i synowie. Za ich czasów odłączone zostały ostatecznie od miasta przedmieścia stając się wsiami pańszczyźnianymi. Z kolei Katarzyna Stadnicka – siostra Piotra Kmity, która przejęła po swym zmarłym bracie część dóbr wiśnickich, zapisała Lipnicę Stanisławowi Stadnickiemu, kasztelanowi sanockiemu. Obdarzył on z kolei starostwem lipnickim swoich synów Mikołaja i Marka. W 1578 r. starostwo lipnickie obejmuje Franciszek Wesselini, któremu król Stefan Batory nadaje prawo posiadania miasta Lipnicy z Rajbrotem i wsiami przynależnymi.. Po kupnie hrabstwa wiśnickiego przez Sebastiana Lubomirskiego starostwo lipnickie dzierżawi parę pokoleń Lubomirskich (Sebastian, Joachim, Stanisław, Jerzy, Aleksander). Po nich Jan Wielopolski, a także Jerzy Ossoliński. Ostatnim starostą lipnickiego starostwa niegrodowego był od 1763 do 1772 r. (kiedy to nastąpił I rozbiór Polski) hr. Fryderyk J. Moszyński, referendarz litewski.
W okresie bezpośrednio przez zaborem Polski południowej przez Austrię, warto odnotować epizod związany z działalnością konfederatów barskich. W latach 1768 – 1771 mieli oni również swoją kwaterę w Lipnicy Murowanej. Na potrzeby prowadzenia działań wojennych przeciw Rosji pobierali oni tzw. podatek łanowy. 27 sierpnia 1771 r. rotmistrz konfederacki Piotr Lenarski wystawił pokwitowanie pobranego łanowego ze wsi Lipnica Górna (36 zł od łanu, we wsi liczącej łanów 20). Jednym z konfederatów był Józef Pitułka z Lipnicy Murowanej, po rozbiciu konfederacji przebywał w niewoli rosyjskiej 7 lat. W historii Lipnicy zapisał się swoim statecznym wiekiem, żył 106lat.
W 1805 r. wraz ze śmiercią hrabiego Moszyńskiego, dożywotniego dzierżawcy starostwa, władze austriackie ostatecznie przejęły na rzecz swego skarbu dobra klucza lipnickiego wystawiając je później na licytację.
Dziedzice lipnickiego majątku
Pierwszym właścicielem części byłej lipnickiej królewszczyzny (Królówka, Lipnica Dolna i Lipnica Górna) został Kazimierza Bzowski kupując te wsie w roku 1834 (dzierżawił je od roku 1828).
Następnym właścicielem staje się w roku 1872 Kazimierz Lgocki. Po dziesięciu latach gospodarowania w Lipnicy, Lgocki sprzedaje z kolei swoje dobra hr. Antoniemu Halce Ledóchowskiemu przebywającemu wraz z rodziną w Austrii. W ich posiadaniu pozostawał majątek do końca II wojny światowej, kiedy to posiadłość Ledóchowskich została rozparcelowana.
Na naukowej niwie
Istotnym fragmentem historycznych czasów zaświadczających o świetności Lipnicy, było wykształcenie i szeroko pojęta oświata. Z XV w. pochodzi informacja o istnieniu w Lipnicy szkoły parafialnej (w dokumencie Jana Lutka z Brzezia biskupa krakowskiego z roku 1465), po ukończeniu której wielu jej uczniów studiowało na Akademii w Krakowie. W sprawdzanych rejestrach krakowskiej Alma Mater z okresu lat 1400 – 1642 znalazło się 56 studentów wywodzących się z Lipnicy, w samym zaś XV w. było ich 20. Na Akademii Krakowskiej jednymi z pierwszych studentów byli Kasper, rok zapisu 1438, Bernard, rok 1446, Łukasz, rok 1449 i Szymon (późniejszy święty), rok 1454.
Z Lipnicy wywodzili się również profesorowie, było ich kilku, między nimi Bartłomiej, który uczył geometrii Euklidesa w semestrze zimowym przełomu lat 1492/93, kiedy studiował tam Mikołaj Kopernik. Inny Bartłomiej z Lipnicy, który wstąpił na Akademię w roku 1485, uzyskał najpierw bakalaturę teologii, a później został kustoszem Biblioteki Jagiellońskiej. Andrzej z Lipnicy (Lipnicius), żyjący w latach 1485 – 1565 został profesorem i dziekanem na Krakowskiej Akademii w roku 1547. Andrzej, syn Marcina, studiował w latach 1507 – 1514 zostając następnie profesorem Akademii. W 1530 r. rektorem szkoły parafialnej z Czchowie był Stanisław z Lipnicy.
Andrzej, Bartłomiej, znów Andrzej,
W krakowskiej ucząc Wszechnicy –
Nauk współczesnych teorie,
Sławili imię Lipnicy.
Nadchodzi zmierzch
Okres świetności Lipnicy przerwała wojna ze Szwedami w latach 1655 –57 i najazd Rakoczego. Mieszczanie lipniccy podjęli obronę swojego miasta stając do nierównej walki z wrogiem. Walki o miasto zakończyły się zburzeniem jego murów obronnych i spaleniem większości jego zabudowy. Po szwedzkim „potopie” Lipnica nigdy już nie wróciła do swej dawnej świetności, podupadając gospodarczo straciła również swój byt polityczny.
Wśród burz dziejowych co niosły pożary, powodzie i wojny,
Klęski zarazy wyrosły, historia pisała czas znojny.
Szwedzki najeźdźca u chwały, w gruz się rozsypał, w pył marny
Kazimierzowski mur, wały, zgorzało miasto i kościół farny.
Pod koniec XVII w. Lipnica z prężnego ośrodka administracyjno – rzemieślniczo – handlowego stała się prowincjonalnym miasteczkiem, organizującym w lokalnej skali rzemiosło i handel jego wyrobami. Lipnicki targ stawał się przeto na przeciąg pewnego czasu, ważnym miejskim i lokalnym wydarzeniem, zarówno gospodarczym jak i towarzyskim.
W roku 1934 Lipnica Murowana wraz z kilkoma innymi małymi miasteczkami w Małopolsce utraciła prawa miejskie, kończy się tym samym 700-letni okres jej miejskiego bytu.
*
Różnorodne wątki wyniesione z historycznych kronik, tradycji, a także z legend, tworzą swoiste tło Lipnicy, stają się współcześnie kanwą turystycznego poznawania historycznej ziemi lipnickiej (starostwa niegrodowego), wprowadzają nas na ścieżki urbanistycznej i architektonicznej przestrzeni miasteczka.
… Okruchy wieków rozsiały wiano historii, zabytki cenne z dziejów wyjęte, śnią sławą …
Czesław Anioł
